Zo maar wat gedachten

,In 1999 gingen wij, zoals al eerder gemeld, met z'n vijfen op de fiets naar zuid Frankrijk. Tentje mee en stevig doortrappen. Op zekere dag besloten we elkaar dagelijks 's morgens een filosofische vraagstelling mee te geven om deze de hele dag al fietsend te overdenken. 's Avonds onder het genot van een glaasje wijn zouden wij elkaar onze visie met toelichting geven. Het mooiste resultaat zou zijn wanneer wij via een Socratisch gesprek tot unanimiteit zouden komen. Dat lukte natuurlijk niet altijd. Waarschijnlijk waren we daarvoor ook te verschillend. Desondanks heb ik van deze gesprekken genoten. Misschien vond ik het daarom tijdenlang de mooiste vakantie ooit. In zijn soort is het nog steeds de mooiste vakantie.

In die periode volgde ik een cursus filosofie waaraan ik drie jaar heb meegedaan, maar die helaas tot een einde kwam omdat de docent ermee ophield en er niet zo snel een vervanger gevonden kon worden. In die jaren was ik vooral op zoek naar mijzelf en ik hoopte middels filosofie meer over mijzelf en mijn drijfveren te weten te komen. Dat is gedeeltelijk gelukt. Ik begon vrede met mijzelf te sluiten en leerde met mijzelf te leven. En dat gaf een vrij en onafhankelijk gevoel, dat ik als zeer waardevol kan omschrijven.

Een van de vragen die tijdens de lessen werd gesteld betrof de vrije wil. Bestaat de vrije wil? Toen het mijn beurt was om de vraag te beantwoorden zei ik uit volle overtuiging dat er volgens mij sprake was van vrije wil. Er ontstond een discussie want er waren uiteraard ook mensen die een andere mening waren toegedaan. Maar ik was niet van plan toe te geven. Als ik zou erkennen dat vrije wil niet bestond dan had ik de afgelopen jaren voor mijn gevoel voor niets aan mijn levensbeeld gewerkt. Toch knaagde er wel wat. Ben je altijd vrij in je keuzes?

Waarschijnlijk is iets van deze twijfel en misschien ook iets van de onzekerheid die aan ieder mens kleeft, hoe goed hij het ook voor zichzelf in orde denkt te hebben, door gesijpeld in mijn reisverslag. Onlangs kreeg ik wederom de vraag voorgelegd of vrije wil bestaat. De vragenstelster zelf gaf aan dat zij in ieder geval in vrije keuzes gelooft. Aan mij nu om een afgewogen visie te geven. Ik heb via de mail al enige handreikingen gehad, mede naar aanleiding van wat ik zelf over deze filosofische vraag had gemaild.

Ik ben nu inmiddels een stuk wiser and sadder dan 15 jaar geleden. Ik heb zoals veel mensen van mijn leeftijd een periode van minder aangename levenservaringen achter de rug. Ik heb wel gesuggereerd dat dit de reden was voor mijn reis om de wereld. Om te zien hoe het elders in de wereld eraan toe gaat en daarmee mijn voordeel te doen in de betekenis dat de onrust uit mijn leven zal verdwijnen.

Heeft deze onrust als oorzaak, dat ik met de ervaring van nu niet meer zo stellig durf te beweren dat er sprake is van vrije wil? Ik citeer hierbij Schopenhauer:

" A priori denkt iedereen van zichzelf dat hij volledig vrij is, zelfs in zijn eigen handelingen en denkt hij dat hij ieder moment een ander leven kan beginnen. Maar a posteriori, door ervaring ontdekt hij tot zijn verbazing dat hij niet vrij is, maar ondergeschikt aan de noodzakelijkheid dat hij ondanks al zijn beslissingen en overwegingen zijn handelwijze niet verandert en dat hij vanaf het begin tot het einde van zijn leven juist die karaktereigenschappen tentoon moet spreiden die hijzelf veroordeelt."

Met het eerste gedeelte ben ik het eens. Dit is eigenlijk altijd mijn levensopvatting geweest. Het tweede gedeelte is wat mij betreft te pessimistisch, omdat hier duidelijk het bestaan van de vrije wil wordt ontkend. Je kunt door het nemen van bepaalde beslissingen, gebaseerd op doordachte overwegingen anders handelen waarbij je karaktereigenschappen tentoon kunt spreiden waar je naartoe hebt gewerkt in plaats van die karaktereigenschappen die je eigenlijk veroordeelt. Een voorbeeld hiervan is wat mij betreft de karaktereigenschap van onder andere bankiers, zoveel mogelijk geld te verdienen en geen afstand te willen doen van a posteriori onverdiende bonussen. Jelle Brandt Corstius heeft op zijn website een oproep gedaan aan Sjoerd van Keulen, ceo vastgoed bij de SNS bank zijn bonus van € 1.070.386 wegens de desastreuze aankoop van property finance terug te geven. De Nederlandse staat moest met de door het Nederlandse volk opgebrachte belastinggelden als financiële redder in de nood voor de zoveelste keer een bank weer bijspringen. Misschien gebruik ik dit als een verkeerd voorbeeld van vrije wil. Want als meneer zijn bonus al zou terug geven dan kan je dit toch nauwelijks meer vanwege de actie van Jelle Brandt Corstius uit vrije wil noemen. Maar indien hijzelf net zo als een paar andere veelverdieners hiertoe uit eigener beweging had besloten was er dan sprake geweest van vrije wil? Hij had dan zelf een karaktereigenschap tentoon gespreid waarnaar hij als eertijds Maagdenhuis bezetter vermoedelijk had gestreefd en waarbij hij zijn huidige gedrag had verfoeit. Maar dan nog. Was er dan sprake geweest van vrije wil? Was hij dan niet gedreven door wat ik regels van moraal en fatsoen noem. Of is juist zijn huidige handelwijze een uiting van vrije wil? Ondanks dat hij andere keuzes heeft, doet hij lekker toch wat hij zelf wil zonder zich van het algemeen maatschappelijk ongenoegen iets aan te trekken. De menselijke wil wordt gestuurd door motieven, maar is zelf inert.

Als de vrije wil niet bestaat, hoe staat het dan met keuzes. Waarop zijn die dan gebaseerd. Of bestaan er ook geen vrije keuzes. De leer van het determinisme stelt dat alle gebeurtenissen onder invloed van natuurwetten zijn gebaseerd op voorafgaande gebeurtenissen en dit impliceert dat er geen sprake is van een vrije wil. Kun je ook keuzes baseren op natuurwetten? Dit gaat mij wat ver. Er zullen toch vaak meerdere mogelijkheden zijn dan slechts een die dan nog op een natuurwet gebaseerd zou zijn. Doorredenerend er zou dan sprake kunnen zijn van vrije keuzes. Vanuit het determinisme kun je zeggen dat als je uitgaat van het causale verband er geen vrije wil kan zijn en derhalve ook niet van vrije keuzes.

Toch voel ik mij vreselijk ongemakkelijk bij de algemene ontkenning van de vrije wil. Er zullen toch omstandigheden zijn waarbij er sprake kan zijn van een vrije wil. Al had ik alles nog niet helemaal op een rij, het was toch uit vrije wil dat ik deze reis begon. Of dient er gesteld te worden dat er een aantoonbaar causaal verband bestaat tussen de wereldreis en mijn leven van de afgelopen vier jaar? Dat ik niet anders kon? Maar dan geef ik de vragenstelster gelijk, ik had wel een vrije keuze hoe de wereld rond te reizen. Alleen per luchtballon was niet meer mogelijk geweest. Ik had het zelfs op de fiets kunnen proberen. Maar dan had men nog jarenlang blauwe enveloppen voor mij moeten openen.

Het is een heel moeilijk onderwerp. Ik blijf het gevoel houden, dat wanneer men vrije wil ontkent men tegelijkertijd verantwoordelijkheid voor daden ontkent. Als er geen vrije wil is kan er ook geen verantwoordelijkheid zijn. 

Doorredenerend vanuit het determinisme met als uitgangspunt het causale verband:
"Ik ben niet verantwoordelijk voor de moorden want ik heb geen vrije wil. Deze moorden zijn voortgekomen uit eerdere gebeurtenissen." Er is een causaal verband tussen daad en de daaraan voorafgaande geschiedenis. Zo kun je dus de verantwoordelijkheid voor iedere daad ontkennen en het strafrecht afschaffen want je was immers niet verantwoordelijk voor je daden. In ieder beschaafd land wordt gekeken of je toerekeningsvatbaar was tijdens je daad. Pas dan kun je ervoor gestraft worden. Dit betekent naar mijn mening dat het strafrecht uitgaat van een vrije wil. Ook het civiele recht gaat in principe hiervan uit. Als eerstejaars leer je al "Pacta sunt servanda". Niet alleen aan vastgelegde contracten dien je je te houden, ook aan afspraken. Er zijn omstandigheden op grond waarvan de rechter de overeenkomst kan ontbinden, onder andere wegens een wilsgebrek, maar daarmee wordt rechtens niet het bestaan van vrije wil ontkent.

Tegenwoordig is de wetenschap zo ver voortgeschreden dat het voor sommige wetenschappers al bewezen is dat de vrije wil niet bestaat. De belangrijkste adepten van de ontkenning van de vrije wil zijn de laatste tijd Dick Schwaab en Victor Lamme. Er wordt verwezen naar experimenten met proefpersonen en hersenscans. Proefpersonen konden willekeurig een knop, links of rechts indrukken. Op de scan was enige milliseconden voordat de proefpersoon een knop indrukte al te zien welke het zou worden. In 60% van de gevallen gaf de scan het juiste antwoord. Aangezien dit meer is dan de statistische 50% die optreedt wanneer je ernaar zou raden voerde men dit als bewijs aan dat de vrije wil niet bestaat. Je hersenen bepalen al wat je doet voordat je het zelf in de gaten hebt. Dit is niet de enige proef die men heeft gedaan om het ontbreken van de vrije wil aan te tonen. Omdat dit een technisch experiment betreft ben ik naar andere technishe experimenten gaan kijken. Mijn eerste gedachte betrof het experiment met de deeltjesversneller bij CERN. In 2011 juichte men na uitvoering van het experiment dat dit een groot succes was geweest, alle kosten meer dan waard. Men had de relativiteitstheorie van Einstein onderuit gehaald. Er bestaat snelheid sneller dan het licht. Men had uiteraard het eigen experiment grondig onderzocht alvorens met dit succes naar buiten te treden, maar geen fouten aangetroffen. Toen bleek medio februari 2012 een andere groep wetenschappers een fout te hebben ontdekt in de aansluiting van een GPS systeem en werd het hele resultaat van dit onderzoek onderuit gehaald. Sindsdien heb ik er niets mee over vernomen.

Wat voor invloed heeft dit op mijn mening op het bestaan van vrije wil? Ik heb een lange aanloop genomen naar mijn conclusie en er een aantal zaken bijgehaald om mijn mening te kunnen staven. Het kan geen definitieve mening zijn, omdat ik dan veel meer tijd nodig gehad zou hebben om de mening te vormen. Het is bovendien een filosofisch vraagstuk waarop vele filosofen hun hersenen gebroken hebben. De filosofen die in het bestaan van God geloofden, zoals onder andere Spinoza hadden het wat eenvoudiger. Hun theologische opvattingen maakten het hen gemakkelijk het bestaan van de vrije wil te ontkennen. Het is immers God die alles heeft bepaald. Cynisme: het was God die mijn kinderen heeft vermoord.

De keuze van een standpunt over de vrije wil is er een tussen ethiek en wetenschap. Ethisch stel ik dat er sprake moet zijn van vrije wil. Ik voel mij hierin gesteund door het straf- en het civiele recht. Een andere overweging is dat als er geen sprake zou zijn van vrije wil men iedere verantwoordelijkheid voor zijn daden kan ontkennen. Ik erken hiermee dat het wat mij betreft de wenselijkheid is die uitgaat van een vrije wil en de hieraan te koppelen keuzes.

Tegelijkertijd erken ik dat het omstandigheden zijn die mede bepalen of er sprake is van vrije wil. Wij zijn het ons niet altijd bewust, maar veel handelingen zijn gebaseerd op onder andere reclameboodschappen. Men koopt Becel omdat men is doodgegooid met de mededelingen dat Becel goed is voor hart en bloedvaten. Ook al mag Unilever niet meer claimen dat Becel het tegengaan van hart en vaatziekten bevordert, men blijft het toch kopen. Zo zijn er tienduizenden handelingen die wij onbewust doen. Een belangrijke belemmering voor de vrije wil kunnen fatsoensnormen zijn. Maar dan nog bestaan er keuzes zoals ik met Sjoerd van Keulen al heb aangetoond en met hem talloze anderen die de keuze hadden zich al dan niet te verrijken. Toch als je in het kader van materiële zelfverrijking kijkt naar onze wetgever, kabinet en parlement, dan zou je bijna weer gaan denken aan het ontbreken van vrije wil. Sinds 2008 verkeert ons land in de ergste financiële crisis sinds de tweede wereldoorlog. Sinds dat jaar zijn er stemmen opgegaan, ook bij politici om via wetgeving ten onrechte uitgekeerde bonussen terug te kunnen vorderen. (Vendrik onder andere van Groen Links). En hoewel velen het hiermee eens waren is er sindsdien, vijf jaar na dato nog steeds niets gebeurd. En het lijkt er ook niet op dat dit ook maar enige prioriteit heeft bij onze wetgevende macht. Voelt men zich machteloos omdat men ook hoopt op dik betaalde vette baantjes na de politieke carrière? Als voorbeeld van politici met goed betaalde baantjes kan dan Wim Kok dienen, die met zijn uitingen over exhibitionistische zelfverrijking, naar mijn mening een verkeerd woordgebruik, omdat ik veeleer exorbitant in deze zou gebruiken, desondanks na zijn politieke carrière toch koos voor talloze (te) goed betaalde commissariaten. Met 20 dagen werken grabbelde hij zo een half miljoen per jaar binnen. Verder ook Wouter Bos, Gerrit Zalm, Camiel Eurlings. De lijst is bij lange niet volledig, maar ik laat het hierbij omdat ik het eigenlijke onderwerp weer voorbij dreig te gaan en het nauwelijks iets kan bijdragen aan mijn mening over vrije wil.

Dus enerzijds de ethiek die uitgaat van de vrije wil, of nog verder gaand de noodzaak van het bestaan van vrije wil en anderzijds de wetenschap die momenteel onder andere via de door mij genoemde  wetenschappers probeert aan te tonen dat de vrije wil niet betaat. Wij zijn ons brein roept Dick Schwaab en Victor Lamme haalt experimenten aan met hersenscans. Ik heb het boek van Schwaab niet gelezen maar ik heb wel een voordracht met lichtbeelden gezien van Victor Lamme. Deze laatste deed mij niet overtuigen dat de wetenschap gelijk heeft met de stelling dat de vrije wil niet bestaat. Ik heb proberen aan te tonen met mijn voorbeeld van CERN, dat wetenschappelijke experimenten hoe goed voorbereid en gecheckt ook, niet altijd betrouwbaar zijn.

Mijn conclusie: de vrije wil bestaat, maar onder omstandigheden kan die wegvallen en worden onze handelingen veroorzaakt door impulsen uit het brein. Deze impulsen kunnen worden verklaard door hersenaandoeningen en hersenstoornissen, maar ook door invloeden van buiten. Als er wordt gedreigd met "een gezinsdrama dat alle media zal halen" dan heb je als moeder geen vrije wil meer. Ik laat in het midden of er bij de dreiger sprake was van een vrije wil. In loop van tijd is er toch sprake van keuzes, lijkt mij.

Aan de vragenstelster: 

ik heb hier dagenlang over nagedacht en het werd hoe langer hoe moeilijker voor mij. Vooral omdat ik er steeds meer bij ging halen. Waar filosofen hun hele leven nodig hadden om hun mening te rechtvaardigen heb ik mijzelf slechts enkele dagen gegeven. Bovendien wilde ik nuanceren. Dat laatste is niet echt gelukt. Er moest naar aanleiding van jouw vraag een conclusie uit komen. Ik heb geprobeerd daar naar toe te werken. Ik sta overigens open voor alle opvattingen in deze. Ook graag van hen die beroepsmatig beter op de hoogte zijn van de vrije wil dan ik. Ondanks mijn scholing door onder  meer de hooggeleerde professor Pitlo, die tijdens zijn colleges altijd riep het is niet zwart of wit, maar er bestaan vele tinten grijs, niet te verwarren met 50 shades of grey,  heb ik toch meer een boekhoudersmentaliteit waarbij het of debet of credit is.